ناوه‌ڕۆك
بۆرۆن
بۆرۆن توخمێكی كیمیاییە و لە خشتەی خولیدا هێمای (B) هەیە، گەردیلە ژمارەی بۆرۆن یەكسانە بە 5، بۆرۆن لەڕێگەی تیشكی گەردوونی و سۆپەرنۆڤاوە دروستدەبێت، هەروەها ڕێژەیەكی زۆر كەمی هەیە لە گەردووندا، بۆرۆن لە هەسارەی زەویدا هەیە بەبۆنەی ئەوەی كە لە ئاودا دەتوێتەوە و لە فلزەكاندا بوونی هەیە، وەك فلزی بۆرات (borat)، گەروروترین سەرچاوەكانی بۆرۆن لە توركیایە كە گەورەترین بەرهەمهێنەری فلزەكانی بۆرۆنە.
توخمی بۆرۆن نیمچەكانزایە كە بە كەمی لە نەیزەكەكاندا هەیە، بەڵام بۆرۆنی خام لە هەسارەی زەویدا بوونی نییە بەڵكو بەرهەمدەهێنرێت، بەهەمانشێوەی كاربۆن، بۆرۆن چەند شێوەیەكی جیاوازی هەیە كە بریتین لە بۆرۆنی نابلووری كە پاودەرێكی ڕەنگ قاوەییە، هەروەها بۆرۆنی كریستاڵی كە ڕەنگی زیوی بۆ ڕەشی هەیە و زۆر ڕەقە (بە پێوەری مۆھ 9.5)، هەروەها گەیەنەرێكی باش نییە لە پەلی گەرمی ژووردا، بەكارهێنانی سەرەكی توخمی بۆرۆن بریتییە لە ڕیشاڵی بۆرۆن كە بەهەمانشێوەی ڕیشاڵی كاربۆن لە دروستكردنی پێداویستییە بەهێزەكاندا بەكاردێت.
بۆرۆن زیاتر بەكاردێت لە ئاوێتە كیمیاییەكاندا، وەك دروستكردنی سلیكاتەكان و سیرامیكە بەهێزەكان، هەورەها شوشەی بۆرۆسلیكات زۆر لە شوشەكانی تر باشترە لەڕووی بەهێزی و بەرگەگرتنی پلەی گەرمییەوە، بۆراتی سۆدیۆم وەك پاككەرەوە بەكاردەهێنرێت، بۆرۆنی سروشتی دوو هاوتای جێگیری هەیە.
تایبەتمەندییە گشتییەكان
| شێوازی دەركەوتن | ڕەش - قاوەیی |
| گەردیلە بارستە | 10.806 |
| گەردیلە ژمارە | 5 |
| كۆمەڵە | كۆمەڵەی 13 (كۆمەڵەی بۆرۆن) |
| خول | خولی دووەم |
| خشتۆك | p |
| شێوگی ئەلیكترۆنی | 2s2 2p1 |
| ڕیزبوونی ئەلیكترۆنەكان بۆ هەر بەرگێك | 2, 3 |
سیفەتە فیزیاییەكان
| دۆخ | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) ڕەق |
| پلەی توانەوە | 2076 پلەی سیلیزی |
| پلەی كوڵان | 3927 پلەی سیلیزی |
| چڕی | لە پلەی گەرمی و پەستانی پێوانەییدا (STP) (شل) 2.08 گرام بۆ سانتیمەتر سێجا |
| پلەی گەرمی توانەوە | 50.2 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| پلەی گەرمی بەهەڵمبوون | 508 كیلۆجوڵ/مۆڵ |
| دۆخی گەرمی مۆڵی |
11.087 جوڵ/(مۆڵXكێڵڤن) |
مێژوو
بۆرۆن وەك توخمێك سەیر نەدەكرا تا جیاكرایەوە لەلایەن هەمفری دەیڤی (humphry davy) و جۆزێف لویس گەیلوساك (joseph louis gay-lussac) و لویس جاك تێنارد (louis jacques thenard).
لە ساڵی 1808 هەمفری دەیڤی سەرنجی تەزویەكی كارەباییا كە بە ناو ئاوێتەیەكی بۆراتدا دەڕۆشت، بینی كە خڵتەیەكی ڕەنگ قاوەیی لەسەر یەكێك لە ئەلیكترۆدەكان دروستدەبێت، لەم تاقیكردنەوەیدا پۆتاسیۆمی بەكارهێنا بۆ ئەوەی بۆرۆن لێبكاتەوە (reduce)، بۆیە هێندەی بۆرۆن جیاكردەوە كە دڵنیاببێتەوە كە توخمێكی نوێیە و ناوی لێنا (boracium).
جۆنز جەیكۆب بێرزێلیۆس (jöns jacob berzelius) لە ساڵی 1824 بۆرۆنی وەك توخمێك ناساند، بۆرۆنی خاو بۆ یەكەمین جار لەلایەن كیمیاگەری ئەمریكی ئیزیكیل واینتراوب (ezekiel weintraub) بەرهەمهێنرا لە ساڵی 1909.
شێوە جیاوازەكانی بۆرۆن
بۆرۆن بەهەمانشێوەی كاربۆن دەتوانێت بەندی هاوبەش پێكبهێنێت و دوو جۆری جیاوازی بۆرۆن بوونی هەیە، بۆرۆنی نابلووری (amorphous) لە شێوەی بۆدرەی قاوەییدایە، بۆرۆنی بلووری یاخود كریستاڵی ماددەیەكی زۆر ڕەقە و ڕەنگی ڕەشە پلەی توانەوەی لە سەرووی 2000 پلەی سیلیزیەوەیە.
بۆرۆن سوكترین توخمە كە ئەلیكترۆنی هەیە لە بەرگی-p، بۆرۆن وەك نمونەی كۆمەڵەی بۆرۆن وایە (كۆمەڵەی 13).
لە زۆربەی ئاوێتەكاندا بۆرۆن لە باری ئۆكسانی (III، 3+)ـدایە، كە بریتین لە ئۆكسیدەكان، گۆگردیدەكان، نیتراتەكاتن و هالیدەكان، ئەوم ئاوێتانەی كە پێكی دەهێنێت هەموویان ترشی لویسن.
هاوتاكان
بۆرۆن 15 هاوتای هەیە، بۆرۆن زیاتر بەشێوەی هاوتای (بۆرۆن – 10 و بۆرۆن - 11) دروستدەبێت، هەروەها بۆرۆن-11 %80 بۆرۆنی سروشتی پێكدەهێنێت، بۆرۆن 13 هاوتای تیشكدەری هەیە و نیوەتەمەنی هەموویان كورتە، كە خاوەنی زۆرترین نیوەتەمەن بریتییە لە بۆرۆن-8 و نیوەتەمەنەكەی 770 میلیچركەیە.
سەرچاوە
بۆرۆن توخمێكی دەگمەنە لە گەردوون و هەسارەی زەویدا، چونكە بەبۆنەی تەقینەوەی گەورەوە دروستبووە و لەسەر نەیزەكەكان و توزی گەردوونی بوونیان هەیە.
لە كەش و هەوای زەویدا گە دەوڵەمەندە بە ئۆكسجین بۆرۆن هەمیشەی بۆ ئۆكسێنراوی دەدۆزرێتەوە لە شێوەی بۆراتدا، بۆرۆنی خاو لە هەسارەی زەویدا بوونی نییە، بەڵام كەمێكی لەو خۆڵەدا هەیە كە مانگی داپۆشیوە.
هەرچەندە بۆرۆن لە هەسارەی زەویدا زۆر دەگمەنە بەڵام بەشێوەی خەست بوونی هەیە كە ئەمەش بەبۆنەی ئاوەوەیە چونكە بۆرۆن لە ئاودا دەتوێتەوە، بۆرۆن لە سروشتدا لە ئاوێتەكاندا هەیە وەك بۆراكس و ترشی بۆریك (زیاتر لە كانیاوە گڕكانییەكاندا هەیە)، تا ئێستا نزیكەی سەد فلزی بۆرات ناسراون.
بەرهەمهێنان
سەرچاوە سەرەكییەكانی بۆرۆن بریتین لە فلزەكانی كۆڵمانایت (colemanite)، كێرنایت (kernite)، یولێكسایت (Ulexite) و بۆراكس (borax)، ئەم فلزانە بریتین لە %90 سەرچاوەی بۆرۆن، گەورەترین گەنجینەی بۆراكس لە ناوەڕاست و ڕۆژئاوای توركیادایە، لە ناوچەكانی (Eskişehir)، (Kütahya) و (Balıkesir)، بەرهەمهێنانی ساڵانەی بۆرۆن بریتییە لە 4 ملیۆن تەن.
توركیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە گەورەترین بەرهەمهێنەری بۆرۆن دادەنرێن، توركیا نزیكەی نیوەی بۆرۆنی پێویستی جیهان بەرهەمدەهێنێت، هەروەها نزیكەی %23 بەرهەمی بۆرۆنی جیهان لە یەك كانەوە دێت كە ناوی (Rio Tinto Borax Mine)ـە و ناسراوە بە كانی بۆراكس بۆرۆنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەم كانە دەكەوێتە كالیفۆرنیاوە.
بەكارهێنان
نزیكەی هەموو بە بۆرۆنەی كە بەدەستدەهێنرێت دەكرێت بە ترشی بۆریك یان بۆراكس، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا %70 بۆرۆن بەكاردەهێنن بۆ بەرهەمهێنانی شوشە و سیرامیكەكان، ڕێژەی جیهانی بەكارهێنانی بۆرۆن بریتییە لە دروستكردنی ڕیشاڵی شوشەیی (glass fiber) كە زیاتر لە ئاسیادا بەرهەمدەهێنرێت، بۆرۆن وەك بۆراكس یان ترشی بۆریك زیاددەكرێت بۆ شوشە بۆ بەهێزكردنی توانای شوشەكە، %10 تری بۆرۆنی جیهان بەكرادێت بۆ بەرهەمهێنانی شوشەی سلیكاتی بۆرۆن (borosilicate glass) كە بەهەمانشێوە بەكاردێت لە دروستكردنی شوشە بەهێزەكاندا، %15 بۆرۆنی جیهان بەكاردێت بۆ دروستكردنی سیرامیكەكان، هەورەها %11 بۆرۆن بەكاردێن لەبواری كشتوكاڵیدا و %6 بەكاردەهێنرێت لە بەرهەمهێنانی پاككەرەوەكاندا.
